Những công việc vặt : ai cũng e ngại chúng ! Chúng lặp đi lặp lại, chồng chất lên nhau và dường như kéo dài vô tận, khiến ta mệt mỏi và chán nản. Nào là rửa bát dính đầy dầu mỡ, giặt giũ không ngừng, dọn dẹp nhà cửa không bao giờ kết thúc, hay nấu nướng đôi khi chẳng mấy dễ chịu – mỗi việc đều trở thành một gánh nặng. Và dù đã cố gắng bao nhiêu, kết quả vẫn thường khiến ta thất vọng : thậm chí chẳng nhận được một nụ cười cảm ơn ! Miễn cưỡng lắm, ta cũng phải làm những công việc này, nhưng chẳng phải thời gian dành cho chúng bị lãng phí, đáng lẽ nên dùng vào những hoạt động ý nghĩa hơn sao ? Với tôi, rõ ràng là tôi không vào đan viện để rửa bát, mà là để chiêm niệm !
Đó có phải là quan điểm của thánh Biển Đức không ? Hôm nay, ngài không nói về việc rửa bát, mà nói về những người phụ trách bếp núc, bao gồm cả những ai phục vụ bàn ăn.
Thánh Biển Đức hiểu rõ rằng công việc bếp núc là một nhiệm vụ khó khăn và đôi khi nặng nhọc, rằng việc phục vụ bàn ăn có một khía cạnh khiến ai cũng cảm thấy thiệt thòi. Chính vì thế, ngài đưa ra những quy định rất tinh tế về vấn đề này.
Như trong mọi lĩnh vực khác, điều thánh Biển Đức quan tâm trước tiên không phải là khía cạnh vật chất của công việc, mà là con người : những người đảm nhận nhiệm vụ và những người hưởng lợi từ công việc ấy, và do đó, mối quan hệ giữa họ với nhau.
Vậy mối quan hệ này được định nghĩa như thế nào ? Ngay từ câu đầu tiên của chương này, thánh Biển Đức đã nói rõ điều đó : “các anh em”. Việc ngài sử dụng từ anh em thay vì đan sĩ thật đáng chú ý. Trong phòng ăn, cả những người ngồi lẫn những người phục vụ đều là anh em. Và họ làm gì ? “Các anh em sẽ phục vụ lẫn nhau”. Câu đầu tiên này thay đổi hoàn toàn cách nhìn nhận : đây không phải là những công việc vặt bị áp đặt như mệnh lệnh của một viên hạ sĩ, mà là một sự phục vụ – và hơn thế nữa, là một sự phục vụ lẫn nhau giữa những anh em.
“Các anh em sẽ phục vụ lẫn nhau.” Trong tiếng Latinh : invicem – lẫn nhau. Họ phục vụ nhau. Mỗi người đều có lúc làm người phục vụ và có lúc được phục vụ. Từ nhỏ bé invicem này xuất hiện nhiều lần trong Tu Luật thánh Biển Đức : để nói về sự vâng phục lẫn nhau, sự tôn kính lẫn nhau, và ở đây là sự phục vụ lẫn nhau.
Không thể không nhận ra rằng tinh thần phục vụ lẫn nhau của thánh Biển Đức chính là sự tiếp nối của tình huynh đệ trong những cộng đoàn Kitô hữu sơ khai. Ở đây, không còn giai cấp xã hội, không còn người tự do hay nô lệ, không còn sự phân biệt giữa người này và người khác.
Trong lịch sử đan tu, có những thời kỳ khi các đan sĩ xuất thân từ giới quý tộc vào đan viện cùng với những gia nhân của họ – những người này được gia đình cấp dưỡng và đảm nhận hết mọi việc phục vụ, để chủ nhân của họ không phải đụng tay vào bất cứ việc gì. Nhưng thánh Biển Đức không cho phép điều đó. Tất cả các đan sĩ đều là anh em, và do đó, tất cả đều phải tham gia vào công việc chung. Đan viện phải khác với xã hội bên ngoài, dù là xã hội thời thánh Biển Đức, thời Trung Cổ hay xã hội ngày nay, nơi có người phục vụ và người được phục vụ. Không ai được miễn trừ, ngoại trừ trường hợp bệnh tật hoặc có một nhiệm vụ quan trọng đặc biệt cho cộng đoàn.
“Không ai được miễn trừ khỏi công việc phục vụ này.” Từ dispensé (được miễn trừ) trong tiếng Latinh là excusetur, có nghĩa là đưa ra lý do để không phải làm một việc gì đó. Nhưng giữa lý do chính đáng và một cái cớ, đôi khi rất khó phân biệt ! Trong Kinh Thánh Vulgata, từ này có sắc thái tiêu cực, như khi những khách mời đến tiệc cưới biện hộ để từ chối lời mời. Có bao nhiêu người, là có bấy nhiêu lý do để xin miễn trừ ! Nhưng thánh Biển Đức chỉ công nhận hai lý do chính đáng : bệnh tật và một nhiệm vụ quan trọng cho cộng đoàn. Hơn nữa, ngài cũng phân biệt rõ giữa bệnh tật và sự yếu đuối, bởi những người yếu sẽ được hỗ trợ để có thể thực hiện công việc.
Điều này cho thấy thánh Biển Đức rất quan tâm đến con người : không chỉ để tránh tình trạng có người lười biếng, mà còn để đảm bảo rằng công việc phục vụ được phân bổ hợp lý, sao cho nhẹ nhàng nhất có thể đối với những ai đảm nhận nó. Ngài nghĩ đến tất cả : sự mệt mỏi, thời gian phục vụ, sự khác biệt giữa ngày thường và Chúa Nhật. Những chi tiết ấy chứng tỏ rằng việc tạo điều kiện thuận lợi nhất cho mỗi người trong nhiệm vụ của họ là điều quan trọng. Sự dấn thân và sự quân bình trong đời sống không đối lập nhau, mà còn củng cố lẫn nhau.
Từ phục vụ chính là từ khóa của chương này. Trong Luật dòng thánh Biển Đức, nó không chỉ giới hạn trong việc phục vụ bàn ăn hay nhà bếp, mà trước hết là phục vụ Thiên Chúa : phụng vụ là sự phục vụ Thiên Chúa, đan viện là trường học của việc phục vụ Chúa, và khi tuyên khấn, đan sĩ hứa sẽ dâng mình vào “sự phục vụ thánh”. Chính vì là người phục vụ Chúa, đan sĩ cũng đồng thời là người phục vụ anh em mình. Như thánh Phaolô nói trong thư thứ nhất gửi tín hữu Côrintô : “Tôi đã trở nên đầy tớ của mọi người.”
Việc phục vụ anh em được thánh Gioan Cassianô miêu tả với một chút hài hước trong Các Định Chế Đan Viện :
“Ở vùng Lưỡng Hà, Palestine và Cappadocia, nói chung là khắp phương Đông, các anh em thay phiên nhau mỗi tuần để thực hiện những công việc này. Và họ tận tâm với nhiệm vụ ấy đến mức khó có một người nô lệ nào phục vụ chủ nhân khắc nghiệt nhất với lòng nhiệt thành như thế ! Không chỉ làm tròn bổn phận của mình, họ còn sẵn sàng thức dậy giữa đêm để lặng lẽ giúp đỡ những người đang trực, vui mừng khi có thể đỡ đần và hoàn thành công việc thay cho người khác.”
Thật vậy, tôi đã sống ở Sept-Fons suốt 35 năm, nhưng chưa bao giờ thấy một đan sĩ nào thức dậy nửa đêm để lén dọn dẹp phòng ăn thay cho anh em mình !
Lòng nhiệt thành này, đôi khi bị xem là một thứ chủ nghĩa nỗ lực (volontarisme), khiến thánh Gioan Cassianô và thánh Biển Đức bị gán cho nhãn hiệu “Bán Pelagio” (semi-pélagianisme). Nhưng phần cuối của chương này cho thấy sự cáo buộc đó là sai lầm. Dù nỗ lực bao nhiêu, tất cả đều phải khởi đi và kết thúc trong lời cầu nguyện : người phụ trách bếp núc được cầu nguyện cho trước khi họ bắt đầu công việc và cả khi họ kết thúc nhiệm vụ. Với thánh Biển Đức, mọi sự khởi đầu trong cầu nguyện – ngay cả những công việc bình thường nhất – và kết thúc trong cầu nguyện.
Một câu hỏi dành cho chúng ta :
Chúng ta hoàn thành công việc được giao với thái độ nào ? Chúng ta làm chỉ để tránh phiền phức và mong chóng xong xuôi, hay chúng ta thực sự đặt công việc ấy trong hành trình tìm kiếm Thiên Chúa ?
Với một đan sĩ, phục vụ anh em không phải là gánh nặng, mà là một cách cụ thể để đáp lại tiếng gọi của Thiên Chúa.
“Dù làm việc gì, hãy làm hết lòng… vì anh em đang phục vụ Chúa Kitô.”